Pardali labirintning chig’anoq kanali  

Pardali labirintning chig’anoq kanali






Reja:





1. Pardali labirintning chig’anoq kanali
2. Pardali labirintning vestibulyar qismi

 
YUkrrida aytib o’tilganidek, chig’anoq keng suyak kanali bo’lib, v o’z o’qi atofida 2,5 marta aylanadi. Kanalning o’z o’qiga qaragan yuqori - ichki, qarama-qarshi devori esa – tashqi devor deyiladi. Bu suyak chig’anoqda chig’anoqning pardali kavati (ductu: cc-ch lea r i s) joylashadi.
CHig’anoqning pardali kanali iki joyda: 1) ichki, spiral suyak plastinkasi va spiral qirra joylashgan erda: 2) tashqi, spiral bog’lam sohasida, suyakli chig’anoqning periosti bilan tu-tashadi. CHig’anoqning pardali kanali ko’ndalang kesmada uchbur-chak shaklida bo’ladi. Spiral bog’lam bilan ulangan tashqi devor uchburchakning yon katetini va bu bog’lamning qarama-qarshi joy-lashgan spiral qirralar bilan tutashuvchi qismi uning asosini

120- rasm. CHig’aisq.
1 - vestibulyar narvon; 2 - chig’anoq nayi: 3 - norora nar-von; 4 -sviral bog’lam; 5 - spiral organ; 6- suyaklispi-ral qatlam; 7 - spiral gangliy; 8 - eshituv nervi; 9 - chakka suyag’ (Rodindan).
hosil qiladi. Spiral qirraking tubi bilan spiral bog’lamning yuqori chekkasi orasida tortilgan yuqori devor uchburchakning gi-potenuzasini hosil qiladi. Parda kanalining shunday joylashu-vi tufayli chig’anoq suyak kanali ko’ndalang kesimda uch qavat bo’lib ko’rinadi (120-rasm). YUqori va pastki qavatlar perilim-fa saqlab, vestibulyar (yuqori) va n o g’ o r a (pastki) nar-vonlar nomini olgan. Ular chig’anoqning cho’qqnsida o’zaro tutasha-di. Urta quloq bilan ular pardali yumaloq va oval darchalar '"-vdamida tutashadi.
Nig’anoq parda kanalining turli qismlari devorining tuzilishi hur xil. Uning asosi yoki pasgki devoi eng murakkab tuzilishiga ega bo’lib, unda chiganoq bo’ylab cho’zilgan eshituv organi (organum spirale) joylashadi. Bu organ Korti organi nomi bilan ham ma’lum. CHig’anoq parda kanali devorlarining tuzilishi. CHig’anoq par-da kanalining uchta devori - yukori, tashqi va pastki devorlari farq qilinadi (120-rasmga q.).
Parda kanalining vestibulyar yoki Reysner pardasi (membrana ves-tibularis seu Reissneri) nomi bilan yuritiluvchi yuqori deveri, ya’ni gipotenuzasi oddiy ko’rinishga ega. U zich tolali biriktiruvchi to’qi-
madan tuzilib, uning parda kanal ichiga qaragan pastki yuzasi yassi epiteliy bilan qoplangan. Tashqi, perilimfaga tcaragan yuzasi esa endoteliy bilan qoplanib, devori qalinlashgan suyak usti pardasi bi-lan zich qo’shilib ketadi. Suyak usgi pardasi bu erda chig’anoq spiral bog’lamini (ligamentum spirale cochleae) hosil qiladi. Uchburchakning yon katetini spiral beg’lamdan boshlyanuvchi hujayralar tashkil etadi.
•Spiral bog’lamini qoplevchi epitgliy qalinlashib, bir necha qavat
'Kubsimon epiteliydan tashkil topadi. Ushbu epiteliyning xarakterli xususiyati shundan iboratki, unda qon tomirlar bo’ladi. SHu sababli mazkur qalinlashgan epiteliy tomirli tasma (stria vascularis) deb yuritiladi. Undagi tomirlar parda kanali ichidagi endolimfani xrch£il qilishda ishtirok etadi.
Spiral suyak plastinka sehasida ham suyak usti pardasi qalinlashib, spiral bo’rtma yoki limbni (limbus spiralis) hosil qiladi. Spi-ral limbning yuqori yuzasi sekretciya qilish qobiliyatiga ega bo’lgan yassi epiteliy hujayralari bilan qoplangan. Limb ikkita, yuqorigi, vestibulyar lab (labium vestibularis) va pastki nogora lablarni (labium thympanicum) hosil qiladi. Bu lablar orasida spiral egat (sulcus spiralis) joylashgan bo’lib, u bir necha qator yassi hujayralar bilan qoplangan. Bu hujayralar asta-sekin ichki tayanch hujayralariga davom etib ketadi. Pastki labning chekkasida teshiklar joylashadi. Bu te-shiklar orqali siiral organning nerv tolalari sezuv hujayralariga tomon yo’naladi.
CHig’anoq parda kanalining pastki devori spiral bog’lamdan to spiral limbgacha tortilgan bazilyar plastinka ( lamina basila-laris) shaklida cho’ziladi. Bazilyar plastinka asosida ingich-ka (30 nm) kollagen tolalar yoki eshituv torlari yotadi. Eshituv torlari spiral limbning timpanal labi va spiral bog’lam ora-sida tortilgan bo’lib, ularning uzunligi chig’anoq kanali uchida 500 mkm, asosida esa 100 mkm atrofida bo’ladi. Bazilyar plas-tinka ostidan, ya’ni nog’ora narvon tomondan yupqa biriktiruvchi to’qima qatlami bilan qoplangan bo’lib, uning hujayralari epiteliy singari bir qator joylashadi va shu sababli epiteliy-simon hujayralar deb ataladi. Bazilyar plastinka ustida eshi-tuv organi (spiral yoki Korti organi) yotadi (121-rasm). Spiral organ ikki xil hujayralardan tuzilgan: ularning bir xili t a ya n ch, ikkinchi xili esa e sh i t u v (retceptor yoki sensor) vazi-fasini bajaradi.
Eshituv organining tuzilishi. Tayanch va eshituv hujayralari ichki va tashqi hujayralar guruhlariga bo’linadi. Bu guruhlar orasida che-gara bo’lib, uchburchak shaklga ega bo’lgan tunnel hisoblanadi. Tunnel-dan parda kanalning yon yoki tashqi devoriga qarab joylashgan hujay-ralar tashqi, spiral limb tomonga yo’nalganlari esa ichk i hujayralar deb ataladi. Barcha tayanch hujayralar o’zlarining asoslari bilan bazilyar plastinkaga tegib yotadi. Ularning quyidagi turlari farqlanadi: 1) ichki va tashqi ustun hujayralari (epithelio-cyti pilaris interni et externi); 2) tashqi falangali yoki Deyters hujay-ralari (epitheliocyti phalangei externi); 3) tashqi chegaralovchi yoki Gen-

121- rasm. Eshituv (spnral yoki Kortp) organi. Gematoksilin- ezzin bnlan bo’yalgan. Ob. 20, ok. 1 0. 1 - ichki tukli hujayralar: 2 - ichki tayanch hujayralar; 3 - ichkn ustun 'xujayra; 4- tunnel; 5 - tashqi ustun hujayra; 6 - tashqi tayanch xujayra; 7 - tashqi tukli hujayra; 8 - bazilyar plastinka; 9 - qoplama parda.
Zen hujayralari (epitheliocyti limitantes externi); 4) tashqi ushlab turuvchi yoki Klaudius hujayralari (epitheliocyti sustentantes externi); 5) ichki falangali hujayralari (epitheliocyti phalangei interni).
Eshituv hujayralari esa tashqi (epitheliocyti sensori pillosi externi 'va ichki (epitheliocyti sensori pillosi interni) tukli sezuvchi hujayralar ga bo’linadi. Bu hujayralarning asoslari bazilyar plastinkaga tegmay tayanch hujayralarning ustida yotadi.
Ustun hujayralar bazilyar plastinkada ikki qator bo’lib yotadi va ular asosiy tayanch hujayralar hisoblanadi. Eng chekkada yotuvchi hujayralar ichki ustun hujayralar, ularga tashqi tomondan yondoshuvchi hujayralar esa tashqi ustun hujayralar deb ataladi. Ustun hujayralar tanasi uzun «S» harfi shaklida zgilgan. Ichki va tashqi ustun hujayralar bir-biriga engashib turadi. Ularning erkin cho’qqilari o’zaro tutashib tublari bir-biridan yiroqlashganligi tufayli tunnel paydo bo’ladi. Ushbu spiral yoki ichki (canaliculus internus) tunnel chag’anoq kana-lining boshidan oxirigacha davom etadi. Ichki ustun hujay-ralar tashqi hujayralarga nisbatan bir oz kaltaroq va kamroq egilgan. Ularning erkin cho’qqilarining yoki boshchalarining yuko-ri yuzasida tutashuvchi cho’qqilar mavjud. Tashqi ustun hujaGfa-larining boshchalari ichki hujayralarining tutashuv chuqurchalariga botib turadi. Elektron mikroskopda ustun hujayralar tcitoplazmasida hujayraning uzun o’qi bo’ylab joylashgan tono-fibrillalarning ingichka tutamlarini ko’rish mumkin. Ustun hujayralar hosil qilgan tunnel orqali spiral gangliydan eshituv hujayralariga boruvchi mielinsiz nerv tolalari o’tadi. 'Tunnel endolimfaga to’lib turadi.
Tashqi ustun hujayralardan tashqariroqda tashqi f a-langali (Deyters) hujayralar uch yoki to’rt qator bo’lib joylashadi. Bu hujayralar tcilindr shaklida bo’lib, ularning bazal qismida tonofibrillalar tutamlari bilan .^ralgan yadro yotadi. Hujayralarning yuqori, retceptor hujayra-lar bilan tutashish joyida kosasimon chuqurchalari bo’lib, bun-ga tashqi sezuvchi hujayralarning asoslari botib turadi. Hujayralarning faqat ingichka barmoqsimon o’simtasi yoki fa-langasi eshituv organining yuqori yuzasigacha borib etadi. Dey-ters hujayralarining barmoqsimon o’simtalari yoki falangala-ri o’zaro hamda tashqi ustun hujayralarining falangalari bilan navbatlashib yotadi, natijada ular orasida yumaloq shaklli er-kin bo’shliqlar hosil bo’ladi. Bu bo’shliqlarda tashqi eshituv hujayralari joylashadi.
Deyters hujayralariga tashqaridan tashqi chegaralov-chi (Genzen) hujayralar yondoshadi. Ular bir-biriga zich yondoshgan, besh-olti qator, ioligonal hujayralardan iborat bo’lib, ularning erkin uchlari tutashtiruvchi tasmalar yordamida birikkandir. Ularning yadrolari katta, tcitoplazmasida vakuo-lalar va yirik lipid tomchilari kuzatiladi. Hujayralarning yuzasida juda ko’p mikrovorsinkalar bo’ladi. Bu hujayralar-ning glikogen va ba’zan fermentlarga boyligi ularning trofik vazifasini bajarishidan dalolat beradi.
Genzen hujayralaridan tashqariroqda kubsimon tashqi ushlab turuvchi (Kladius) hujayralari joylasha-di. Ular asta-sekin o’zgarib, tomirli tasmachani qoplovchi epi-teliyga aylanadi. Klaudius hujayralari bilan tomirli tasma-cha o’rtasida egatcha joylashgan. Egatcha spiral bog’lam to’qimasiga botib turuvchi epiteliy hujayralaridan tuzilgan. Ba’zi ma’-lumotlarga ko’ra ushbu hujayralar endolimfa ishlab chiqa-radi.
Ichki ustun hujayralaridan ichkariga tomon kutikulali boshchalarga ega bo’lgan baland va nozik barmoqsimon o’simtalarga zga bo’lgan ichki falangali hujayralar bir qator bo’lib yotadi. Ularning ustida ichki eshituv yoki tukli hujayralar yotadi. Ichki falangali hujayralar asta-sekin spi-ral egatning kubsimon hujayralariga o’tadi.
Ichki sezuvchi tukli hujayralar ichki falangali hujayralar yuzasida bir qator bo’lib yotadi, tashqi sezuvchi tukli hujayralar esa tashqi falangali hujayralar ustida 3-4 qator bo’lib joylashadi. Ichki tukli hujayralar-ning soni 3000, tashqi tuklr! hujayralar esa 12 000-20 000 atrofida bo’ladi.
Ichki sezuvchi tukli hujayralar tubi keng ko’zacha shakliga ega. Ularning bir oz qavariq cho’qqilarida 3-4 qator yotgan 30- 60 ta kalta tukchalar (sterotciliylar) joylashadi. Bu hujay-ralarning yadrolari bazal tomonda yotadi. Ichki sezuvchi hujay-ralarning apikal qismi kutikula bilan qoplanib, ulardan sezuvchi tukchalar o’tadi. TCitoplazmada mitoxondriyalar, donador va silliq endoplazmatik to’r kuzatiladi.
Tashqi sezuvchi tukli hujayralar tcilindrsimon bo’lib, tubi yumaloqdir. Ularning ham apikal yuzasida eshituv tukchalari tutuvchi halqasimon kutikulyar plastinka joylashadi. Bu hujay-ralarning tubi Deyters hujayralarining tanalaridagi apikal chuqurchalarga botib turadi. Tashqi sezuvchi hujayralarning tuk-chalari kutikulyar plastinka ustida joylashib, popuksimon shakl kasb etadi. Bu popukcha qoplovchi membranaga tegib turadi.
Eshituv tukchalari yoki stereotciliylar ko’p miqdorda zich jon-lashgan fibrillalarga ega. TCitoplazmada mitoxondriyalar, tur-li kattalikdagi donalar va pufakchalar tutuvchi membranali serqatlam strukturalar kuzatiladi.
Sezuvchi hujayralarning tcitoplazmasi oksidlovchi ferment-lar, monofosfoesterazalar, oqsillar va nuklein kislotalarga boy. Bundan tashqari, tashqi tukli hujayralar glikogenga, ular-ning sezuvchi tukchalari esa fermentlarga, jumladan, atcetilxo-linesterazaga mo’l bo’ladi.
Sezuvchi hujayralarga nog’ora labning nerv teshiklaridan o’tuvchi nerv tolalari keladi. Bu tolalar spiral gangliyda joylashgan bipolyar neyronlarning kalta o’simtalari bo’lib, eshituv organida mielin pardasini yo’qotadi. Tolalar oldin ichki, so’ngra esa tashqi sezuvchi hujayralarning tub qismlarida nerv oxirlari hosil qilib tugallanadi. Bunda sezuvchi hujay-ralarning qobig’i presinaptik membrana, nerv o’simtasining qobig’i esa postsinaptik membrana bo’lib xizmat qiladi. Bipo-lyar neyronlarning uzun neyritlari eshituv nervi tarkibida impul’slarni markazga etkazadi.
Spiral organ ustida qoplama p a p d a (membrana tectoria) joylashadi. Bu parda spiral organni qoplaydi va sezuv-chi hujayralar ustida ularning tukchalariga tegib turadi. Reys-ner membranasidan boshlangan ushbu spiral parda dastlab hu-jayralarga zich yondoshib yotadi, so’ngra u yassi bo’rtma tarzida spiral organ ustida osilib turadi. Parda nozik fibrillyar tu-zilishga ega. U radial yo’nalgan kollagen tolalardan va ularni jipslashtirib turuvchi glikozaminoglikanlarga boy asosiy mod-dadan iborat.
CHig’anotc kanalining devori limb sohasida past tcilindrik epiteliy bilan qoplangan. Qoplama parda shu epiteliyning mah-suloti hisoblanadi.
Eshituv organining gistofiziologiyasi. Eshituv yo’li orqali o’tgan tovush to’lqinlari ta’siri natijasida hosil bo’lgan nog’o-ra pardaning tebranma harakati eshituv suyaklari vositasi oilan oval darchaga uzatiladi va vestibulyar narvondagi perilimfann tebranma harakatga keltiradi. Bu harakat esa chig’a-noqning cho’qqisida pog’ora narvonkipg perilimfasiga uzatiladi. Bu tebranish tovushning tezligi va chastotasiga bog’liq bo’lib, bazilyar plastinkani va qoplama pardani ma’lum amplitudada tebrantiradi. Tebranish jarayonida eshituv hujayralari qop-lama pardaga go.h yaqinlashib, goh undan uzoqlashadi. Bunda hu-jayralarning tuklari qitiqlanadi va bu sezuvchi hujayralar-ning qo’zg’alishiga olib keladi. Qo’zg’alish jarayonida sezuvchi hujayralarda fermentlarning aktivligi o’zgaradi, atcetilxolin hosil bo’ladi va emiriladi. Bu qo’zg’alish nerv oxirlariga, ulardan esa markaziy nerv sistemasiga uzatiladi va bu erda eshituv sezgilariga aylanadi. CHig’anoqning tub qismida joylashgan tuk-li hujayralar yuqori chastotali tovush to’lqinlarini, uch qismi-dagilari esa asosan past chastotali tovushlarni qabul qiladi
Pardali labirintning vestibulyar qismi
Muvozanat organi yumaloq qopcha va bachadonda joylashgan ikkita eshituv dog’i va yarim aylana kanalchalarining ampulala-rida joylashgan uchta eshituv qirralari (tojlar) dap tashkil topgan.
Faqat shu joylardagina sezuv hujayralari joylashib, ular dahliz nervining tarmoqlari bilap sinapslar hosil kiladi. Parda xaltachalari va yarim aylana kanalchalarning qolgan barcha qismlarining devori ancha oddiy tuzilgan; ularning aso-sini zich biriktiruvchi to’qima, bazal membrana va zpitslial qoplam tashkil qiladi. Biriktiruvchi to’qima kollagen tolala-rining zich tutamlaridan iborat bo’lib, bunday tolalar parda-ni suyak usti pardasi bilan ham tutashtiradi. Tolalar orasnda-gi katakchalarda perilimfa oqadi. Bu biriktiruvchi to’qimali parda ustida shishasimon bazal membrana yotadi. Bazal membra-na bir qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Biriktiruvchi to’qima pardaning suyakka qaragan tashqi yuzasi esa yassi endote-liysimon hujayralar bilan qoplangan.
Eshituv qirralari (cristae amullaris). Ampulalarda ichki bur-malar joylashib, ularda sezuvchi epiteliy yotadi. Bu epiteliy ikki, hatto uch qatorli bo’lib ko’rinadi (122-rasm). Bu erda ikki xil hujayralar - tayanch va sezuvchi hujayralar bo’ladi. Tayanch hujayralarning (epitheliocyti sustentantes) tub qismi keng bo’lib, shu erda to’q bo’yaluvchi yadro tutadi. Hujayralarning asosi bazal membranada yotadi, cho’ziq tanasi esa epiteliyning yuzasigacha etadi. Bu hujayralarning tcitoplazmasida tayanch fibrillalar, ko’pgina mitoxondriyalar va hujayra cho’qqisida juda ko’p ingichka tcitoplazmatik mikrovorsinkalar bo’ladi.
Sezuvchi tukli yoki retceptor hujayralar (cellulae sensoriae pilosae) ko’zachalar va tcilindr shaklida bo’-lib, ularning tolachalarga boy cho’qqilari bevosita labirint bo’shlig’iga qaragan. Ular o’z shakllari bo’yicha ikki tipga bo’li-nadi.

122- rasm. Eshituv qirrasining tuzilishsh (sxema).
1 - chegara gumbazgning dnrildsq moddasi; 2 -•-tuklar; 3 - sezuvchi tukli hujayralar; 4 - nerv oxirlari: s.-mag’izli nerv tolalarn; 6- tayanch xunlarni qitiqlaydi. Bularning qo’zg’alishi esa tana holati va ko’z mushaklari harakatini tartibga soluvchi tegishli mushaklarning reflektor javobini yuzaga keltiradi.
Eshituv dsg’lari '(macula sacculi et masula utericuli). Eishtuv deg’la-ri eshituv qirralariga o’xshash tuzilishga ega. Ularda ham ikki turli: sezuvchi tukln (retceptor) va tayanch hu-jayralar joylashgan. Tayanch hujayralar yuqorida ko’rsatilgan tuzi-lishga ega. Sezuvchi hujayralar aynan yuqoridagidek ikki tipga bo’li-nadi (123-rasm). Bu hujayralar ham zshituv kirrasidagi hujayralar tipida tuzilgan. Ammo sezuvchi tukli hujayralarning tukchalari bu erda birmuncha kaltaroqdir. Eshituv dog’lari epiteliysininr yuzasi maxsus ingichka tolali dirildoq membrana bilan qoplanib, unda kal’tciy karbonatdan ibzrat kristallar - otolitlar yoki etato-koniylar (statoconiae) joylashadi. Otolit myombrana (membrana stata-coniorum) ichiga sezuvchi hujayralarning tuklari botib kiradi. Ogolitlar boshning turli harakatlarida qo’zg’alib, sezuzchi hujayra-larning tuklarini siljitadi va ularni qitiqlaydi. Tukli hujay-ralarning qitiqlanishi bu erdagi fermentlar akt^vligining oshishi yoki kamayishiga olib keladi. Sinapslardzn qo’zg’alish vesgibulyar nerv orqali analizatorning tegishli markaziy kismlariga uzatiladi.
Bachadonchaning eshituv dog’i tana holatining fazodagi o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan ta’sirotlarni qabul qiladi. YUmaloq qopchaning eshituv dog’i, bundan tashqari, vibratcion tebra-nishlarni ham qabul qiladi.
 
Adabiyotlar:

1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986
2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994
3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “O’qituvchi”
4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984.
5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991
6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975